Haklar (Özet) : Haklar, her şeyden önce bir düzen demektir. Ancak hukukun öngördüğü düzen, çalışarak gerçeklehandan bir düzen değildir. Haklar, cemiyet zarfında insanların harbiden elbette davrandıklarını değil, elbette davranmaları gerektiğini gösterir. Haklar, kendisine uyulmak ve uygulanmak kucakin vardır. Doğruluk kıymeti zımnında, insanlar arası ilişkileri bir düzene bırakmak, içtimai dirimın gerçekleşmesini elde etmek icap. İnsanlara, “Bana uy; Beni gerçekleştir” buyruğu ile seslenir. Haklar düzeni, doğduğu andan itibaren ferdin alınsına onaylama edilmesi ve uyulması gereken, nasıl harbi kurallar olarak çıkar. İnsan, özgür bir varlıktır ve iradesini hukukun buyrukları doğrultusunda kullanabileceği gibi, onlara aykırı bir yönde de kullanabilir. Bu nedenle cemiyet zarfında insanların gidişat ve davranışlarının haklar kurallarına uymaması, her ahit mümkündür. “İşte haklar, âdem davranışlarını değerlendiren, çıkar çatışmalarına çözüm getiren kurallardan, normlardan meydana gelen bir tip, bir bütündür.” İnsan-âdem, âdem-doğa ilişkilerinin insanlığın kuma çıkarı ve huzuru kucakin evrensel ilkelerle güvence şeşna kızılınmasıdır. Haklar, adamlık seviyesi kucakin göstergedir. Hukukun temeli, kaynağı üzerine birfena kuruntu ortaya atıktır. Bunlar kaynağı: tanrı, derslik çıkarları, cemiyet sözleşmesi, doğa ve insanlar olarak belirten inançlerdir. Haklar Nedir Haklar, toplumun umumi menfaatini veya fertlerin ve toplumun kuma iyiliğini elde etmek için konulmuş olan ve halk gücüyle desteklenen kaide, doğruluk ve kanunların hepsidür. Henüz geniş bir teşhismıyla haklar, adalete yönelmiş içtimai yaşlakin düzenidir. Haklar Lafız Mealı Haklar kelimesi Arabi “doğruluk” kökünden gelir ve doğruluk kelimesinin çoğyüce olarak bilinmektedir (galat-ı meşhur). Arapçda “doğruluk” kelimesinin çoğyüce “beddua’kak”tır. Türk Dil Kurumu’na gereğince haklar kelimesi, “Toplumu düzenleyen ve devletin yaptırım gücünü belirleyen yasaların hepsidür”. Bunun haricinde hukukun “haklar” medlulı da vardır. Mecazi anlamda ise, ahbaplık, hukuk medlulında da kullanılır. Fen Mealı Haklar dönemden döneme değişmiş olduğu kucakin hala doyurucu bir teşhism dokumalamamıştır. Kant “Haklarçular hala hukukun teşhismını aramaktadırlar” der. Hasetmüzde en çok onaylama edilen teşhismı ise: “Belirli bir zamanda sınırlı bir toplumdaki ilişkileri düzenleyen ve uyulması talih zoruna (müeyyide) bandajlanmış kurallar hepsidür.” Ilmî bir disiplin olarak haklar, kendi zarfında ana olarak ikiye ayrılır. Genel olarak hukukun eşhas arası ilişkileri iş kayran kısmına Özel Haklar, eşhas ile talih veya devleti oluşturan kurumlar arası ilişkileri düzenleyen kısmına ise Amme Hukuku adı verilir. Bu kocaoğlanrım roma hukukundan kalma bir ayrımdır (ius privatum-ius publicum). Uygar Haklar, Tecim Hukuku ve Devletler Özel Hukuku özel hukukun, buna karşılık Temel Hukuku, Ukubet Hukuku ve İdare Hukuku halk hukukunun saksılıca madun dallarıdır. Haklar Kuralları ve Özellikleri Hukuku başka toplumu regülatör kurallar olan örf ve adetler, gelenekler ve dinlerden kocaoğlanran özellik talih tarafından güvenceye kızılınmış ve cebri yaptırımlara mevla olmasıdır. Haklar kuralları âdem davranışlarını düzenler ve bulunmuş olduğu toplumun boy bos yargılarını taşır. Soyutluk ve genellik özelliği sebebiyle dublör nitelikteki cemi durumlarda uygulanması sağlamlanır. Yaptırım (Müeyyide) Haklar kayranında yaptırım halk gücü ile uygulanır. Hukuka uymayı zorlama, uymayanları cezalandırma ve uyulmadığı durumlardaki zararları en aza indirmek kucakin kullanılır. Haklar düzenini sağlamlamayı ve korumayı lakinçlayan yaptırımlar gene haklar düzeninin öngördüğü şekilde yerine getirilir. Maddi ve manevi yaptırımlar olarak ikiye ayrılır. Maddi yaptırımlar hukuka aykırı durumlarda uygulanırken manevi yaptırımlar bu durumları mâni olmak kucakin kullanılır. Ukubet hukukunda ölüm, hapis ve tıngır cezaları; kanunuesasi hukukunda siyasetten men, fırka mantinota; mevhibe hukukunda mevhibe ve kaçıntıçılık cezaları gibi ayrı ayrı haklar dallarında ayrı ayrı yaptırımlar vardır. Hukukun Dayanağı Hukukun dayanağı ile ilişkin çeşitli dönemlerde kuramlar üretilmiştir. Bunları sıralamamız icabında; dimaği bir irade olarak gharabelik kuramlar, irade dışı olarak gharabelik kuramlar ve pozitivist kuramlar. Bu kuramların kimilar felsefik değil ortaya konduğu dönemin sorunlarını çözmek veya politik inançleri haklar biliminde dile getirme ihtiyacından ortaya çıkmıştır. İdesi ve ideali hak olan haklar, umumi olarak şu şekilde teşhismlanabilir: “Haklar, adalete yönelmiş içtimai bir yaşlakin düzenidir.” Bu teşhismdan, hukukun üç ayrı fonksiyonu yerine getirdiğini görmekteyiz. Bu fonksiyonlar düzen, teamül yarar ve adalettir. Hukukun Toplumdaki Fonksiyonları 1. Düzen Fonksiyonu Hukukun bu fonksiyonu ile anlatılmak maksut, hukukun içtimai dirimı düzenleyip insanların pasış ve asayiş zarfında bir arada yaşamalarını sağlamlamaktır. 2. Kılgın Yarar (Içtimai İhtiyaçların Katlanması) Hukukun teamül amacını, içtimai gerçeklik belirler. Haklar bu fonksiyonu ile cemiyet zarfında canlı insanların, birbirleri ile oluşturmak zorunda oldukları ilişkilerini ve biyolojik, ruh bilimsel bir varlık olarak insanın dokumasından kaynaklanan ihtiyaçlarını alınlamaya çkızılışır. Haklar bu fonksiyonu ile tevellüt, tezevvüç, ölüm vb. önemli biyolojik vakaları da çeşitli hükümlerle düzenler. Tek haklar düzeni dirimın ana gerçeklerini görmezden gelemez. Haklar düzeni, insanın tabii dokumasına ve bundan sonra gelen ihtiyaçlarına yönlü tutulmak zorundadır. Haklar önemli ölçüde, kazançlı gerçeklere de sadıkdır; kazançlı yokluklara uymalı ve onları alınlamalıdır. 3. Doğruluk Haklar bu fonksiyonu ile sınırlı bir aranjman şeşna aldığı sosyal gereksinimlerı, özü salt bir muadelet düşüncesi olan hak ölçüsüne vurarak hakikat kimliğini kulaklıır. Hukukun idesi ve ideali adalettir. En endamsız teşhismıyla hak, “bir muadelet düşüncesi”dir. “Doğruluk, nesnel (objektif) ve öznel (sübjektif) tutulmak üzere iki ayrı ayrı anlamda kullanılır. Doğruluk esasta ahlâki bir kavramdır; Bu kapsamda, yiğitlik, fazilet medlulında ferdî bir özelliği deyimler. Koca her ahit haklı olana yönelir, her insana kendine düşeni atfetmek uğrunda sakır sakır ve değteamülmez bir çaba gösterir. İşte bu gidişat ve çabayı gösteren hak, özne (süje) ile ilişkin oluşundan ötürü öznel (sübjektif) hak olarak nitelenir. Bir yiğitlik olan öznel adaletin haricinde ve ondan önce nesnel (objektif) bir hak mefhumı vardır. Nesnel hak, kişinin bir özelliğini değil, kişilerin konkre durumlarda gerçekleştireceği takanak biçiminin bir özelliğini deyimler. İşte haklar kayranında hukuki boy bos olarak kavil konusu olan hak de, bu nesnel anlamda adalettir. Çünkü haklar, insanlar arası ilişkileri biçimlendiren, onlara görünür ve vergilanabilir bir düzen veren, bu amaca yönelen normlar hepsidür.” Maşer kucakindeki davranış ve ilişkilerin değerlendirilmelerini kucakaziz kurallar cemiü olarak haklar, bu değerlendirmelerde hak ölçüsünü kullandığı ve çalıştırmak yerinde bulunmuş olduğuna gereğince, adaletin sonunda, hukukun da bir değerlendirilme ölçüsü olacağı doğaldır. Haklar normlarında hak acaba ne ölçüde yansıtılmıştır ? Bulunan haklar ne denli adaletlidir ? İşte burada kanun üstü hak mefhumı ortaya çıkmaktadır. Bu, tüm haklar sistemine ve sistemlerine egemen kâin, nesnel ve salt bir boy bos niteliğindeki adalettir. Haklar bir cemiyet düzenini kucakerir. Hukukun varlık nedeni de adalettir; lüzumlu bulunan düzeni esirgemek, gerekse onu değteamültirmeyi meşrulaştırmak kucakin her ahit adalete saksıvurulur. Nesnel ve kanun üstü hak hukukta alınmıza kurulu haklar düzenlerinin birincil örneği, olması gereken haklar medlulında haklar idesi olarak çıkar. Bu niteliği ile hak, bulunan haklar düzenlerinin kendisine yönlü olup olmadığı açısından bir boy bos ve yorum ölçüsü olur. Yeniden bu özelliği ile hak, aynı zamanda hukukun idealidir. Hukukun akdetmek amacını güttüğü şey adalettir. Birbirleri ile müspet ve menfi alınlıklı ilişkilerde kâin bu üç fonksiyon abra zarfında olduklarında, adil bir haklar düzeninin gerçekleşmesi sağlamlanır. Uygun olarak tüm haklar normları bu üç fonksiyonu da kapsar. Sonuç olarak haklar, hem adaleti gerçekleştirecek, hem içtimai yaşlakin uyacak, hem de bu içtimai dirimın pasış zarfında sürebilmesi kucakin bir düzen görünümünü sağlamlamaya çkızılışacaktır.